واکسیناسیون، یکی از بزرگترین دستاوردهای علم پزشکی در طول تاریخ، نه تنها محافظت فردی در برابر بیماریهای عفونی را فراهم میکند، بلکه با ایجاد ایمنی جمعی (Herd Immunity)، سلامت جامعه را نیز تضمین مینماید. این فرایند ساده و در عین حال قدرتمند، از میلیونها مرگ و میر و عوارض ناشی از بیماریهای خطرناک در سراسر جهان جلوگیری کرده است. در این مقاله جامع، به اهمیت واکسیناسیون، انواع واکسنها و برنامههای واکسیناسیون توصیه شده برای سنین مختلف خواهیم پرداخت.
اهمیت واکسیناسیون را میتوان از ابعاد مختلف بررسی کرد:
محافظت فردی: واکسنها سیستم ایمنی بدن را تحریک میکنند تا آنتیبادیهایی تولید کند که در صورت مواجهه واقعی با عامل بیماریزا، بدن را آماده مبارزه و از بین بردن آن میکنند. این امر از ابتلا به بیماری، یا در صورت ابتلا، از شدت و عوارض آن به طرز چشمگیری میکاهد.
پیشگیری از شیوع بیماری: هر فرد واکسینه شده، نه تنها خود را محافظت میکند، بلکه با کاهش احتمال ابتلا و انتقال بیماری، به جلوگیری از شیوع آن در جامعه نیز کمک میکند. این امر به ویژه برای افراد آسیبپذیر (مانند نوزادان، سالمندان، و افراد دارای نقص ایمنی) که نمیتوانند واکسن دریافت کنند یا سیستم ایمنی ضعیفی دارند، حیاتی است.
ریشه کن کردن بیماریها: واکسیناسیون گسترده، عامل اصلی ریشهکن شدن برخی بیماریهای کشنده مانند آبله بوده و در آستانه ریشهکن کردن بیماریهای دیگری مانند فلج اطفال قرار دارد.
کاهش بار اقتصادی و اجتماعی: بیماریهای عفونی میتوانند منجر به هزینههای درمانی بالا، غیبت از کار و مدرسه، و حتی از دست دادن جان شوند. واکسیناسیون با پیشگیری از این بیماریها، بار اقتصادی و اجتماعی بر دوش افراد، خانوادهها و سیستمهای بهداشتی را به طور قابل توجهی کاهش میدهد.
ایمنی و اثربخشی بالا: واکسنها قبل از عرضه عمومی، تحت آزمایشات دقیق و گستردهای قرار میگیرند تا از ایمنی و اثربخشی آنها اطمینان حاصل شود. عوارض جانبی واکسنها معمولاً خفیف و گذرا هستند (مانند تب خفیف، درد یا قرمزی در محل تزریق) و مزایای آنها در برابر خطرات احتمالی بیماری بسیار بیشتر است.
انواع واکسنها: چگونه عمل میکنند؟
واکسنها به روشهای مختلفی سیستم ایمنی را تحریک میکنند. برخی از انواع رایج واکسنها عبارتند از:
واکسنهای حاوی میکروب ضعیف شده (Live-attenuated vaccines): این واکسنها حاوی فرمهای ضعیف شده و غیر بیماریزای میکروب هستند که میتوانند در بدن تکثیر شوند و پاسخ ایمنی قوی و طولانیمدتی ایجاد کنند. مثال: واکسن سرخک، اوریون، سرخجه (MMR)، واکسن آبله مرغان.
واکسنهای حاوی میکروب غیرفعال شده (Inactivated vaccines): در این واکسنها، میکروب بیماریزا با استفاده از حرارت یا مواد شیمیایی غیرفعال شده است. این واکسنها نمیتوانند بیماری ایجاد کنند، اما پاسخ ایمنی خوبی را تحریک میکنند. مثال: واکسن فلج اطفال (فرم تزریقی)، واکسن هپاتیت A.
واکسنهای زیرواحد (Subunit vaccines): این واکسنها فقط از بخشهای خاصی از میکروب (مانند پروتئینهای سطحی) که قادر به تحریک پاسخ ایمنی هستند، ساخته شدهاند. مثال: واکسن هپاتیت B، واکسن آنفولانزا.
واکسنهای توکسوئید (Toxoid vaccines): این واکسنها حاوی سموم غیرفعال شده (توکسوئید) هستند که توسط باکتریها تولید میشوند و عامل اصلی بیماریزایی هستند. مثال: واکسن کزاز، واکسن دیفتری.
واکسنهای کونژوگه (Conjugate vaccines): این واکسنها با اتصال یک پلیساکارید (قند) از سطح باکتری به یک پروتئین حامل، پاسخ ایمنی قویتری را در کودکان خردسال تحریک میکنند. مثال: واکسن هموفیلوس آنفولانزا نوع B (Hib)، واکسن پنوموکوک.
واکسنهای mRNA و DNA: این واکسنهای جدیدتر، حاوی دستورالعملهای ژنتیکی (mRNA یا DNA) برای ساخت پروتئینهای خاصی از ویروس هستند. سلولهای بدن این پروتئینها را میسازند و سیستم ایمنی در پاسخ به آنها، آنتیبادی تولید میکند. مثال: برخی واکسنهای COVID-19.
راهنمای جامع واکسنها برای سنین مختلف:
برنامه واکسیناسیون در کشورهای مختلف ممکن است کمی متفاوت باشد، اما اصول کلی آن یکسان است. در ادامه، برنامه واکسیناسیون توصیه شده برای سنین مختلف آورده شده است. همواره برای دریافت آخرین و دقیقترین اطلاعات و برنامههای واکسیناسیون، به پزشک یا مراکز بهداشتی درمانی محلی خود مراجعه کنید.
1. واکسیناسیون در دوران نوزادی و کودکی (تولد تا 6 سالگی):
این دوره، حیاتیترین زمان برای شروع واکسیناسیون است، زیرا نوزادان و کودکان خردسال بسیار آسیبپذیر هستند.
در بدو تولد:
واکسن ب.ث.ژ (BCG): علیه سل.
واکسن هپاتیت B: دوز اول.
2 ماهگی:
واکسن پنجگانه (Pentavalent): شامل دیفتری، کزاز، سیاه سرفه (واکسن سلولی کامل یا بدون سلول)، هپاتیت B و هموفیلوس آنفولانزا نوع B (Hib).
واکسن فلج اطفال خوراکی (OPV): دوز اول.
واکسن روتاویروس (در برخی کشورها): علیه اسهال شدید ناشی از روتاویروس.
4 ماهگی:
واکسن پنجگانه (Pentavalent): دوز دوم.
واکسن فلج اطفال خوراکی (OPV): دوز دوم.
6 ماهگی:
واکسن پنجگانه (Pentavalent): دوز سوم.
واکسن فلج اطفال خوراکی (OPV): دوز سوم.
واکسن هپاتیت B: دوز دوم (در صورت عدم دریافت در پنجگانه).
واکسن سهگانه (DTaP): یادآور دیفتری، کزاز و سیاه سرفه.
واکسن فلج اطفال تزریقی (IPV) یا خوراکی (OPV): یادآور.
واکسن آبله مرغان (در برخی کشورها): دوز دوم.
2. واکسیناسیون در دوران نوجوانی (7 تا 18 سالگی):
در این دوره نیز واکسیناسیون برای تقویت ایمنی و محافظت در برابر بیماریهای شایع در این سنین ضروری است.
11 تا 12 سالگی:
واکسن کزاز، دیفتری، سیاه سرفه (Tdap): یادآور (اهمیت ویژه برای محافظت در برابر سیاه سرفه و جلوگیری از انتقال آن به نوزادان).
واکسن مننگوکوک (Meningococcal conjugate vaccine – MCV4): علیه انواع خاصی از باکتری مننژیت.
واکسن ویروس پاپیلومای انسانی (HPV): برای پیشگیری از سرطانهای ناشی از HPV (مانند سرطان دهانه رحم). توصیه میشود در دو دوز تزریق شود.
16 سالگی:
واکسن مننگوکوک (MCV4): دوز یادآور.
واکسن آنفولانزا: سالیانه.
3. واکسیناسیون در دوران بزرگسالی (19 سالگی به بالا):
واکسیناسیون فقط مختص دوران کودکی نیست. بزرگسالان نیز برای حفظ سلامتی خود و جامعه نیاز به واکسنهای خاصی دارند.
واکسن آنفولانزا: سالیانه برای همه بزرگسالان، به ویژه افراد دارای بیماریهای مزمن، زنان باردار، و کادر درمان.
واکسن کزاز، دیفتری، سیاه سرفه (Tdap/Td): یک دوز Tdap در بزرگسالی (در صورت عدم دریافت در نوجوانی) و سپس یک دوز Td (کزاز و دیفتری) هر 10 سال یک بار. زنان باردار در هر بارداری باید یک دوز Tdap دریافت کنند.
واکسن زونا (Shingles vaccine): برای افراد بالای 50 سال برای پیشگیری از زونا (هرپس زوستر).
واکسن پنوموکوک (Pneumococcal vaccine): برای افراد بالای 65 سال و افراد جوانتر دارای بیماریهای مزمن (مانند بیماریهای ریوی، قلبی، دیابت) برای پیشگیری از ذاتالریه و سایر عفونتهای پنوموکوکی.
واکسن هپاتیت B: برای افرادی که واکسینه نشدهاند و در معرض خطر ابتلا قرار دارند (مانند کادر درمان، مبتلایان به دیابت، افراد با شرکای جنسی متعدد).
واکسن هپاتیت A: برای افرادی که در مناطق پرخطر زندگی میکنند یا سفر میکنند، و برخی گروههای شغلی خاص.
واکسن MMR (سرخک، اوریون، سرخجه): برای بزرگسالانی که در کودکی واکسینه نشدهاند یا سابقه ابتلا به این بیماریها را ندارند، به خصوص قبل از سفر یا در صورت تماس با بیماران.
واکسن آبله مرغان (Varicella vaccine): برای بزرگسالانی که سابقه آبله مرغان ندارند یا واکسینه نشدهاند.
واکسن COVID-19: بر اساس توصیههای مقامات بهداشتی محلی و وضعیت پاندمی.
4. واکسیناسیون برای گروههای خاص:
زنان باردار: علاوه بر Tdap، ممکن است نیاز به واکسن آنفولانزا و در برخی موارد، واکسنهای دیگر (تحت نظر پزشک) داشته باشند.
مسافران: بسته به مقصد سفر، ممکن است نیاز به واکسنهایی مانند تب زرد، تیفوئید، هپاتیت A و B، و مننژیت داشته باشند.
کادر درمان: باید در برابر بیماریهایی مانند هپاتیت B، آنفولانزا، آبله مرغان، سرخک، اوریون و سرخجه ایمن باشند.
افراد دارای نقص ایمنی: برنامه واکسیناسیون آنها باید به صورت انفرادی و با مشورت پزشک تنظیم شود، زیرا برخی واکسنهای حاوی میکروب زنده ضعیف شده برای آنها ممنوع است.
پرسشهای رایج درباره واکسیناسیون:
آیا واکسنها عوارض جانبی دارند؟ بله، مانند هر داروی دیگری، واکسنها نیز ممکن است عوارض جانبی داشته باشند که معمولاً خفیف و موقتی هستند، مانند درد، قرمزی یا تورم در محل تزریق، تب خفیف، سردرد یا بدندرد. عوارض جانبی جدی بسیار نادر هستند.
آیا واکسنها باعث اوتیسم میشوند؟ خیر، این ادعا بارها توسط مطالعات علمی گسترده رد شده است. هیچ ارتباطی بین واکسنها و اوتیسم وجود ندارد.
آیا ایمنی طبیعی بهتر از ایمنی واکسن است؟ اگرچه ابتلا به بیماری میتواند ایمنی ایجاد کند، اما خطرات ناشی از خود بیماری (بستری شدن، عوارض جدی، مرگ) بسیار بیشتر از عوارض واکسن است. واکسنها به شما اجازه میدهند بدون تجربه خطر بیماری، ایمنی کسب کنید.
چرا واکسن آنفولانزا باید هر سال تزریق شود؟ ویروس آنفولانزا به سرعت جهش مییابد، بنابراین واکسن هر سال بر اساس سویههای غالب پیشبینی شده تولید میشود.
اگر یک دوز واکسن را فراموش کنم، چه باید کرد؟ در بیشتر موارد، لازم نیست از ابتدا شروع کنید. با پزشک خود مشورت کنید تا بهترین برنامه را برای ادامه واکسیناسیون به شما توصیه کند.
نتیجهگیری:
واکسیناسیون یک سرمایهگذاری بینظیر برای سلامت فرد و جامعه است. با آگاهی از اهمیت واکسنها، انواع آنها و برنامههای توصیه شده برای سنین مختلف، میتوانیم از خود، فرزندانمان، خانواده و جامعه در برابر بیماریهای عفونی محافظت کنیم. مسئولیتپذیری در قبال واکسیناسیون، نه تنها ضامن سلامت فردی است، بلکه گامی بزرگ در جهت ساختن جامعهای سالمتر و ایمنتر برای همگان است. همواره برای دریافت مشاوره و اطلاعات بهروز در مورد واکسیناسیون، با پزشک یا مراکز بهداشتی درمانی محلی خود در ارتباط باشید.
